Pałac na Wyspie (Pałac na Wodzie, Pałac Łazienkowski) – główny kompleks architektoniczny w Parku Łazienkowskim. Zbudowany wg projektu Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera.
Został rozbudowany przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w latach 1772–1793 na bazie tzw. Łazienki Lubomirskiego, zaprojektowanej i zbudowanej w latach 1680–1690 przez Tylmana van Gameren dla marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Nowo powstały pałac był od 1775 letnią rezydencją króla. Tu w lecie odbywały się organizowane przez władcę obiady czwartkowe. W latach 1788–1793 pałac rozbudowano w stylu klasycystycznym wg projektu Dominika Merliniego. Autorami dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej byli m.in. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch. Leży na sztucznej wyspie, wokół której rozciąga się jeziorko. Jest połączony z lądem dwoma mostami zwieńczonymi klasycystycznymi kolumnami. Przy jeziorze znajduje się również Teatr na Wyspie, a przed budową pałacu (w roku 1767) utworzono ogród francuski.
Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego był własnością kolejno ks. Józefa Poniatowskiego i księżnej Marii Poniatowskiej. Od 1817 był rezydencją cesarską. W 20-leciu międzywojennym był, wraz z parkiem, własnością Państwowych Zbiorów Sztuki. Jesienią 1944 roku sprzęty znajdujące się w pałacu zostały wywiezione przez stacjonujących w nim hitlerowców do III Rzeszy, a sam pałac spalono. Odbudowę pałacu, pod kierownictwem architekta Jana Dąbrowskiego rozpoczęto w roku 1945 a zakończono w 1960. Bogate wnętrze zostało zrekonstruowane po zniszczeniach wojennych. Pałac został włączony w charakterze oddziału do Muzeum Narodowego, a od roku 1995 jest samodzielną instytucją.
Zamek Królewski
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego polskiego monarchy, sprawującego władzę od 1764 do czasów III rozbioru Polski w 1795, Zamek Królewski przeżywał okres świetności. Wyasygnowane kwoty z budżetu królewskiego oraz mecenat, którym król obdarzał artystów i twórców sztuki, a także wykształcenie i smak artystyczny władcy, pozwoliły zrealizować jeden z najbardziej interesujących projektów przebudowy zamku. Wykonano w sumie kilkanaście projektów, opracowali je m.in. architekt francuski Victor Louis, Jan Chrystian Kamsetzer czy Efraim Szreger. Barokowo-klasycystyczne wnętrza wykonywane były według projektów Jakuba Fontany i Dominika Merliniego. W latach 1766-1785 według wybranych planów przebudowy, odbudowano spalone 15 grudnia 1767 skrzydło południowe Zamku (m.in. odbudowano dwa zniszczone piętra obiektu, wykonano nową elewację strony południowej z trzyosiowym ryzalitem, podziały fasady lizenami i pilastry o jońskich głowicach), według projektu J. Fontany. Od 1773 gruntownie przebudowano i ozdobiono wnętrza (projekty D. Merliniego i J. Ch. Kamsetzera), m.in. wykonano nowe apartamenty królewskie, Kaplicę Dworską, Salę Rycerską, Salę Marmurową, Salę Balową. Zbudowano także od podstaw nowy gmach Biblioteki Królewskiej, mieszczący się wzdłuż prawego skrzydła Pałacu pod Blachą (włączony w 1776 do zespołu budowli zamkowych), o rozmiarach 56 na 9 metrów. W nowym budynku bibliotecznym zgromadzono należące do monarchy liczne księgi, gemmy, ryciny, numizmaty, mapy i plany. Księgozbiór Biblioteki Królewskiej liczył wówczas 16 000 tomów różnych dzieł, 25 525 sztychów i rysunków, 44 842 rycin w 726 oprawionych tomach, ogółem ponad 70 000 rycin – w obiekcie urządzano także wystawne bale kostiumowe.
Do 1786 Stanisław August Poniatowski podejmował próby gruntownej zmiany szaty zewnętrznej Zamku i założenia architektonicznego placu Zamkowego, nie udało się jednak zrealizować wykonanych w tym celu projektów. Jednak udane przekształcenia wnętrz Zamku dokonane przez króla, zachowały charakterystyczną polską odrębność i wysoki poziom artystyczny.
3 maja 1791 Sejm Czteroletni uchwalił na Zamku Królewskim w Warszawie konstytucję, w uroczystym pochodzie wyniesiono marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego w stronę pobliskiego kościoła Świętego Jana. Na Zamku z tej okazji wmurowano marmurową tablicę z tekstem autorstwa Ignacego Krasickiego.
Szkoła Rycerska
Akademia Szlacheckiego Korpusu Kadetów – szkoła państwowa założona 15 marca 1765 w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, utrzymywana przez skarb państwa. Mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim. Zamknięta w grudniu 1794, po upadkuinsurekcji kościuszkowskiej.
Sam król miał później krytyczny stosunek do Szkoły Rycerskiej, w rozmowie z dyplomatą brytyjskim Jamesem Harrisem, hrabią Malmesbury posunął się do stwierdzenia: uważam korpus kadecki, za oręż, przydatny jedynie interesom Imperatorowej.
Szkoła, będąca w pewnej mierze odpowiednikiem pruskich szkół rycerskich zakładanych przez Fryderyka II i współczesnych szkół administracyjnych (np. francuskiej École nationale d'administration), była przeznaczona dla uboższej młodzieży szlacheckiej, a jej zadaniem było przygotowywanie młodzieży do służby wojskowej i cywilnych zadań publicznych. Kadrę nauczycielską tworzyli zarówno oficerowie prowadzący przedmioty wojskowe, jak i profesorowie nauczający takich przedmiotów, jak ekonomia, prawo, historia, geografia czy języki.
Założona została przez króla, który w ten sposób wypełnił swoje zobowiązania podpisane w pacta conventa. Władca przeznaczył na ten cel 1,5 miliona zł z własnej kiesy, później na jej działalność łożył 600 000 zł rocznie (200 000 zł ze szkatuły królewskiej i 400 000 ze skarbu Rzeczypospolitej). Pozwoliło to na utrzymanie w ciągu roku 200 kadetów, której to liczby jednak nigdy szkoła nie osiągnęła. W 1768 poseł rosyjski Nikołaj Repnin wyłożył na rzecz Szkoły Rycerskiej 5555 dukatów (100 000 złotych polskich) by powstrzymać jej kadetów od udziału w konfederacji barskiej.
Plac Zamkowy
Plac Zamkowy to obecnie dawny teren zamku książęcego i obszar znajdujący się poza murami Starej Warszawy, przy czym zarys murów miejskich zaznaczony jest na bruku placu. Na wysokości kolumny Zygmunta wzniesionej w 1644, od strony skarpy, znajdował się kościół i klasztor Bernardynek, wzniesiony na przełomie XVI i XVII wieku, a rozebrany w 1843 aby zrobić miejsce dla zjazdu Pancera w kierunku mostu na Wiśle.
Na placu znajduje się kolumna króla Zygmunta III Wazy z 1644, najstarszy i symboliczny dla miasta pomnik (dzieło Clemente Molliego). We wschodniej pierzei placu stoi bryła zrekonstruowanego po zniszczeniach II wojny światowej Zamku Królewskiego, rezydencji książąt mazowieckich, a następnie królów Polski i wielkich książąt Litwy z XVI-XVIII wieku, zbombardowanej i wysadzonej w powietrze przez hitlerowców w czasie okupacji.
W roku 1949 plac został połączony schodami ruchomymi z nowo powstałą Trasą W-Z. Przebiegający pod placem Zamkowym tunel Trasy W-Z oraz jej wiadukt (prowadzący do mostu Śląsko-Dąbrowskiego) powstały w miejscu zniszczonego w czasie działań wojennych wiaduktu Pancera, w latach 1844-1864 stanowiącego zjazd z placu nad Wisłę, później pełniącego funkcję łącznika Krakowskiego Przedmieścia z pierwszym mostem stalowym na Wiśle i prawobrzeżną częścią miasta. W roku 1907 wiadukt zmodernizowano dla potrzeb obsługi tramwajów elektrycznych, które pojechały nim niecały rok później.
Plac był sceną wielu dramatycznych wydarzeń w historii Polski. Odbywały się tutaj manifestacje patriotyczne (m.in. w okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego):
Stara Pomarańczarnia
Starą Pomarańczarnię zbudowano jako miejsce do przechowywania drzew pomarańczowych, które latem zdobiły ogrody. Powstała w latach1786–1788 według projektu Dominika Merliniego na planie prostokątnej podkowy. Od początku istnienia budynku dekorowano jego wnętrza. Samą Pomarańczarnię ozdobił malarz Jasiński.
Budynek został wzniesiony na terenie, gdzie wcześniej nie było zabudowań, poza Rezerwuarem. To prawie niezadrzewiona część Łazienek. Przyczyną zaniedbania było sąsiedztwo ze wsią Ujazdów. Dopiero kiedy wieś została przeniesiona, na skarpie, która tworzyła malownicze tło, zaczęto budowę. Już w 1776 r. Merlini robił jej projekty. Początkowo miała to być budowla niewielka, lecz piętrowa, w stylu chińskim. Według innego planu miałaby szeroki front w formach klasycznych, ale byłaby zbyt niska. Kolejny projekt zawierał teatr znajdujący się w skrzydle. Szymon Bogumił Zug (ówczesny specjalista od „ogrodowej” architektury) w podobnym czasie również projektował Pomarańczarnię. Jego projekty bardzo różniły się od planów Merliniego. Zawierały bardziej skomplikowane formy, teatr miał być pośrodku, a oranżerie na skrzydłach. Dopiero po dziesięciu latach rozpoczęto budowę. Wybrano projekt Merliniego i to on został budowniczym Pomarańczarni i teatru. Budowa trwała dwa lata. Efekt najbardziej przypominał trzeci projekt. Podczas budowy zmieniono formy architektoniczne na prostsze i surowsze. Dekoracje projektował Jan Chrystian Kamsetzer. W jednym swoim projekcie zagospodarował górną ścianę malowidłem pejzażowym z krajobrazem włoskim i ruinami antycznymi. W drugim projekcie przed ścianą umieścił galerię najsławniejszych rzeźb starożytnych, takich jak: Herkules Farnezyjski, Apollo Belwederski.
Pomarańczarnia jest jedynym budynkiem, oprócz Pałacu, który ma elewacje utrzymane w późniejszym i surowszym stylu klasycznym. Kiedyś miała attykę i wyraźniejszy gzyms, w częściach, które miały dwie kondygnacje. Dolna miała charakter cokołu o małych otworach. To wszystko zostało zmienione podczas remontów w XIX wieku. Od południa jest właściwa fasada, ma ona jedną kondygnację o 17 osiach. Jest niska, bardzo rozciągnięta, jednolita, złożona z półkoliście zamkniętych okien i drzwi, które są pooddzielane pilastrami. Taka architektura wywodzi się z Grand Trianon w Wersalu. Była wielokrotnie powtarzana w różnych krajach. Podobny układ ma m.in. wcześniejsza od Pomarańczarni galeria obrazów Piotra Wielkiego w Letnim Sadzie.
Architektura
Cały budynek wzniesiono na planie prostokątnej podkowy. Jego główną część stanowi Oranżeria. W niej przechowywano zimą drzewa pomarańczowe. We wschodnim skrzydle znajduje się Teatr Stanisławowski, w zachodnim Galeria Rzeźby, która mieści się w Ogrodzie Zimowym. Można tam obejrzeć stałą ekspozycję rzeźb gipsowych i marmurowych (m.in. z kolekcji Stanisława Augusta), które ocalały podczas II wojny światowej. Niegdyś w tym miejscu znajdowały się pomieszczenia dla służby.
Od północnej strony dziedzińca odbywają się "Koncerty pod lipą". Zaprojektowana przez Merliniego sala teatralna jest prostokątna i pozbawiona charakterystycznych dla tamtego okresu zaokrągleń. Widownia schodkowo wznosi się w górę i ma kilka rzędów ławek oraz 9 lóż (trzy naprzeciwko sceny i trzy po bokach). W 1787 r. Jan Bogumił Plersch razem z Antonim Gerżabkiem wykonali malowidło na suficie sali, przedstawiające Apolla na kwadrydze w otoczeniu geniuszów. Są tam również reliefowe medaliony Sofoklesa, Szekspira, Racine’a, Moliera. Wykonanie przypisywane jest Jasińskiemu. Pas malowideł między belkowaniem a sufitem przedstawia dziewięć iluzjonistycznych lóż wypełnionych publicznością. Przez wiele lat przypisywano realistyczne malowidła w teatrze, przedstawiające współczesnych ludzi, Antoniemu Smuglewiczowi. Przyniosły mu sławę doskonałego malarza. W raportach o budowie Starej Pomarańczarni wymieniono imię Antoni. Powyższa wzmianka dotyczyła jednak Gerżabka a nie Smuglewicza. W raporcie można doszukać się jeszcze innej ciekawostki: w 1787 r. zarząd budowli królewskich zaprotokółował, że Plersch i Antoni Gerżabek będą pracować przy platformie. Podczas pracy skierowano jednak Gerżabka do malowania drugiego skrzydła, a Plersch dostał nowego pomocnika – Dąbrowskiego. W marcu 1788 r. obaj zaczęli malować salę widokową, która została oddana w lipcu. Dąbrowski za tę pracę dostawał wynagrodzenie 20dukatów miesięcznie. Niedawno wysnuto przypuszczenie, że to właśnie on jest autorem namalowanych lóż z publicznością. Z raportów wynika, że Plersch maluje, a Dąbrowski mu tylko pomaga, jednak wymieniony jest jako autor plafonu. Jeśli plafon wykonał sam, można domniemywać, że dekoracje ścian zostawił dla pomocnika. Wskazywałby na to także odmienny styl wykonania obu tych elementów. Dąbrowski prawdopodobnie był specjalistą od malarstwa ściennego. Jeśli to on stworzył loże z publicznością, można uznać go za jednego z najlepszych, a może nawet najlepszego malarza epoki stanisławowskiej.
Teatr Stanisławowski
We wschodnim skrzydle budynku mieścił się unikalny w skali światowej teatr dworski, w którym może zmieścić się 200 widzów. Ma 9 lóż rozmieszczonych na trzech ścianach oraz oryginalną dekorację widowni. Teatr składa się z głębokiej sceny o pochylonej podłodze, z zachowanymi oryginalnymi urządzeniami, m.in. rynną do robienia grzmotów. Całości dopełniają efektowny herb królewski nad sceną oraz medaliony z wizerunkami najznakomitszych (zdaniem króla) dramaturgów w dziejach: Sofoklesa, Szekspira, Moliera i Racine'a. Prawdziwym unikatem są także malowidła Jana Bogumiła Plerscha – ukazują iluzjonistyczny rząd lóż. Zostały namalowane na murach, przedstawiają widownię z wytworną publicznością dworską, damami spoglądającymi przez lorgnon na toalety sąsiadek, plotkującymi dworzanami itp. Wnętrze ma świetną akustykę, ponieważ zostało obudowane drewnem. Widownia złożona jest z parteru i lóż i odznacza się dekoracją malarską. Teatr został otwarty 6 września 1788 r. Wtedy amatorzy z otoczenia króla zagrali francuską sztukę na scenie Pomarańczarni. 14 września 1788 r., w rocznicę Odsieczy Wiedeńskiej, z okazji odsłonięcia pomnika Jana III odbyło się w „nowym teatrum” uroczyste przedstawienie dla liczniejszej publiczności. Teatr wzbudzał ogólny zachwyt. Był przeznaczony głównie dla króla i jego otoczenia. Mimo to, w 1791 r. podczas przebudowy placu Krasińskich król oddał swój teatr na publiczne przedstawienie trupy Bogusławskiego. W latach 1839-1840 teatr był odnawiany pod nadzorem ówczesnego prezesa dyrekcji teatrów, gen. Rautenstraucha i pod kierunkiem architektonicznym Ludwika Kozubowskiego. Z tego czasu pochodzą zmiany w elewacjach. Z XIX wieku pochodziły również pokrycia mebli i portiery w loży. W 1950 r. odbyły się ostatnie roboty konserwatorskie. Od 1962 r. teatr jest otwarty dla zwiedzających. Teatr nosi nazwę „stanisławowski”, ponieważ w tamtych czasach panował Stanisław August Poniatowski i to właśnie jemu zawdzięczamy Park Łazienkowski.
Królikarnia
Klasycystyczny pałac w Warszawie, wzniesiony w latach 1782-1786, położony przy ul. Puławskiej 113a na Mokotowie u szczytu skarpy wiślanej. Jego nazwa pochodzi z czasów saskich, kiedy to znajdował się tu zwierzyniec, w którym polowano na króliki. Został zaprojektowany przez architekta Dominika Merliniego, który wzorował się na słynnej renesansowej rezydencji Villa Rotonda koło Vicenzy, autorstwa Andrei Palladio. W 1794 r., podczas insurekcji kościuszkowskiej rezydował w nim Tadeusz Kościuszko. Z rąk pierwotnego właściciela – szambelana królewskiego Karola de Thomatis, pałac przeszedł w 1816 r. w ręce Radziwiłłów, a w 1849 r. zakupiła go rodzina Pusłowskich. W 1879 r. częściowo naruszony w wyniku pożaru. Jego rekonstrukcję wykonał Józef Huss. Zniszczony ponownie we wrześniu 1939 roku. W 1944 roku na terenie ogrodu powstańcy warszawscy prowadzili z Niemcami walki, w trakcie których spłonęła kuchnia wzorowana na grobowcu Cecylii Metelli, zniszczony został taras z grotą i drzewostan. Pałac odbudowano w 1964 r. z funduszów SFOS i Wojska Polskiego przeznaczono go na siedzibę muzeum słynnego rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego. Projekt odbudowy wykonał Jan Bieńkowski, a parku Longin Majdecki. Z wnętrz pałacowych pierwotny charakter przywrócono tylko sali okrągłej. Obecnie w pałacyku mieści się Muzeum Xawerego Dunikowskiego, otwarte 26 stycznia 1965 roku, i odbywają się w nim liczne wystawy. Wokół pałacu rozciąga się park o tej samej nazwie.
Teatr na wyspie
Teatr na Wyspie - wzniesiony w 1786 roku w Parku Łazienkowskim w Warszawie w pobliżu Pałacu na Wodzie, według projektu Dominika Merliniego. Początkowo był on usypany z ziemi. Kamienną postać zyskał w 1790 roku, przebudowany według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera. Teatr składa się z dwóch części, przedzielonych wypełnionym wodą kanałem.
Amfiteatralna, półkolista widownia oparta jest na arkadach. Wieńczy ją rząd kamiennych rzeźb przedstawiających sławnych autorów dramatycznych. Scena położona na sztucznej wyspie otoczona jest sztucznymi ruinami, stanowiącymi przykład sentymentalnego stylu końca XVIII wieku. Po lewej stronie za sceną ukryty jest parterowy pawilonik mieszczący garderoby aktorów. Przed sceną znajduje się fosa dla orkiestry. Po bokach sceny ustawiono rzeźby o tematyce mitologicznej. W sezonie letnim w teatrze odbywają się koncerty i przedstawienia teatralne.
Pałac Myśliwiecki
Pałac Myśliwiecki – pałac w Warszawskich Łazienkach. Powstał dzięki Stanisławowi II Augustowi w latach 1775–1779, wg projektu Dominika Merliniego w stylu wczesnoklasycystycznym.
Korpus główny o trzech kondygnacjach posiada biegnącą przez całą jego wysokość pośrodku niszę wejściową oraz ujęty jest w ćwierć-koliste skrzydła. Fasadę zdobi ogromna muszla z rzeźbami Jakuba Monaldiego przedstawiająca Zefira i Florę. Łagodne wygięcia dachów nawiązują do popularnych podówczas wzorów chińskich.
Początkowo zamieszkiwali go dworzanie królewscy, później przejął go ks. Józef Poniatowski. W kartuszu nad wejściem znajdują się jego inicjały.
Przetrwał II wojnę. Swoją nazwę wziął od pobliskiej, nie istniejącej obecnie, wsi Myślewice.
15 września 1958 roku odbyła się tu pierwsza rozmowa ambasadorów Chińskiej Republiki Ludowej i USA będąca pierwszą próbą nawiązania kontaktów między tymi dwoma krajami.
Nowa Kordegarda – budynek położony najbliżej pałacu Na Wodzie z jego zachodniej strony, wzniesiony latach 1779-1780 według projektu Dominika Merliniego. Jest wpisany w rejestrze zabytków nr rej.: 2/9 z 1.07.1965. Pierwotnie służył, jako pawilon rozrywkowy do popularnej w tamtych czasach francuskiej gry Trou-Madame, która polegała na wrzucaniu kulek z kości słoniowej do numerowanych bramek
W 1782 r. obiekt został przemieniony w Teatr Mały lub inaczej Komedialny. Dodano drewniane przybudówki przeznaczone dla aktorów, orkiestry i widzów. Większą część wnętrza zajmowała widownia. Teatr posiadał dwie stałe dekoracje: z jednej stronie gabinet a z drugiej las. W 1788 r. został powiększony. Po wybudowaniu teatru w Pomarańczarni, Teatr Mały nie był potrzebny i został przemieniony w magazyn rzeźb. W 1830 r. Jakub Kubicki przebudował obiekt w stylu klasycyzmu. Wprowadził kolumny o częściowo żłobionych trzonach, zaś nad oknami znalazły się kartusze z panopliami. Obiekt w takiej postaci przetrwał do dnia dzisiejszego.
