Czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego obfitowały w wiele wydarzeń kulturalnych i politycznych, pozytywnych jak i przykrych dla Polski…
Koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego odbyła się 25 listopada w Warszawie, 9 września 1764 r. po sejmie elekcyjnym, i stał nowym władcą Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Jego panowanie zapoczątkowało szereg reform polityczno - ustrojowych, społecznych, oświatowo - kulturalnych. Ich rezultat stał się symbolem okresu jego panowania zwanym potocznie czasami stanisławowskimi.
Pierwsze reformy
Stanisław August (gdyż takie imię przyjął) z chwilą objęcia tronu, rozpoczął szereg reform w różnych dziedzinach, które nie wymagały konieczności zgody sejmu. Na wzór saski zorganizował gabinet, który zajmował się sprawami wojskowymi oraz dyplomacją, wprowadził tzw. konferencję króla z ministrami, komisje skarbowe, założono mennicę i ludwisarnię, w wojsku utworzono korpusy inżynierii i artylerii.
Z inicjatywy nowego króla powstał Korpus Kadetów - Szkoła Rycerska. Zakładano nowe manufaktury, ponadto powstała w Warszawie pierwsza spółka akcyjna - Kompania Manufaktur Wełnianych. W 1765 r. zaczęło ukazywać się pierwsze periodyczne pismo "Monitor", które propagowało reformy i modernizację kraju.
Pierwsze zainicjowane reformy miały na celu rozpoczęcie gruntownej modernizacji zarówno ustroju państwa, gospodarki jak i kultury. Proces ten został nazwany tzw. "europeizacją kraju"
Czasy stanisławowskie okresem reform politycznych
Czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wypełniły reformy, podejmowane w warunkach rosyjskiej "opieki". Sytuacja ta sprawiła, iż dochodziły do skutku drobne usprawnienia państwa, ale zasadnicze zmiany, które miały obejmować wzmocnienie władzy centralnej były systematycznie utrącane przez dwór carski w Petersburgu, który obawiał się zbytniej emancypacji politycznej państwa polskiego.
Z kolei wewnętrzne reformatorskie poczynania króla i jego najbliższego oświeconego otoczenia, napotkały zdecydowany opór sarmackiej tradycji, sarmackiej prowincjonalnej magnaterii i szlachty. Zarzewiem konfliktu między tymi dwiema stronami stała się zarówno wizja reform mających na celu modernizację państwa jak i reform społecznych, gospodarczych, kulturalnych, edukacyjnych czy na światopoglądowych kończąc
Jego panowanie zapoczątkowało szereg reform polityczno - ustrojowych, społecznych, oświatowo - kulturalnych. Ich rezultat stał się symbolem okresu jego panowania zwanym potocznie czasami stanisławowskimi.
Pierwsze reformy
Stanisław August (gdyż takie imię przyjął) z chwilą objęcia tronu, rozpoczął szereg reform w różnych dziedzinach, które nie wymagały konieczności zgody sejmu. Na wzór saski zorganizował gabinet, który zajmował się sprawami wojskowymi oraz dyplomacją, wprowadził tzw. konferencję króla z ministrami, komisje skarbowe, założono mennicę i ludwisarnię, w wojsku utworzono korpusy inżynierii i artylerii.
Z inicjatywy nowego króla powstał Korpus Kadetów - Szkoła Rycerska. Zakładano nowe manufaktury, ponadto powstała w Warszawie pierwsza spółka akcyjna - Kompania Manufaktur Wełnianych. W 1765 r. zaczęło ukazywać się pierwsze periodyczne pismo "Monitor", które propagowało reformy i modernizację kraju.
Pierwsze zainicjowane reformy miały na celu rozpoczęcie gruntownej modernizacji zarówno ustroju państwa, gospodarki jak i kultury. Proces ten został nazwany tzw. "europeizacją kraju"
Czasy stanisławowskie okresem reform politycznych
Czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wypełniły reformy, podejmowane w warunkach rosyjskiej "opieki". Sytuacja ta sprawiła, iż dochodziły do skutku drobne usprawnienia państwa, ale zasadnicze zmiany, które miały obejmować wzmocnienie władzy centralnej były systematycznie utrącane przez dwór carski w Petersburgu, który obawiał się zbytniej emancypacji politycznej państwa polskiego.
Z kolei wewnętrzne reformatorskie poczynania króla i jego najbliższego oświeconego otoczenia, napotkały zdecydowany opór sarmackiej tradycji, sarmackiej prowincjonalnej magnaterii i szlachty. Zarzewiem konfliktu między tymi dwiema stronami stała się zarówno wizja reform mających na celu modernizację państwa jak i reform społecznych, gospodarczych, kulturalnych, edukacyjnych czy na światopoglądowych kończąc
Reformy okresu 1766 - 1772
Reformy zapoczątkowane zaraz po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta, wywołały natychmiastowe przeciwdziałania ościennych mocarstw zainteresowanych systematycznym osłabianiem Rzeczpospolitej. Król pruski doprowadził do zniesienia cła generalnego.
Ponadto dwory w Berlinie i Petersburgu, dążąc do skłócenia dworu królewskiego Stanisława Augusta z szerokimi masami konserwatywnej magnaterii i szlachty katolickiej, postanowiły wykorzystać kwestię równouprawnienia dysydentów.
W rezultacie te i inne działania uniemożliwiły kontynuację dalszego programu reform. Kryzys polityczny z okresu lat 1767 - 1768, w którym to miała miejsce zbrojna interwencja Rosji oraz utworzenie dysydenckich konfederacji w Słucku i Toruniu oraz katolickiej w Radomiu, doprowadził do uchwalenia przez sejm nowych zasad ustrojowych - praw kardynalnych, do których zaliczono: wolną elekcję, liberum veto, prawo szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, monopol szlachty na posiadanie ziemi, sprawowanie urzędów i władzy patrymonialnej nad chłopami. Prawa te nie mogły zostać zmienione i podlegały gwarancji rosyjskiej. W ten sposób nowy ład oraz integralność terytorialna została całkowicie podporządkowana Katarzynie II.
Wydarzenia te doprowadziły do zawiązanie się konfederacji barskiej (1768), a w połączeniu z międzynarodowym kryzysem, który był efektem wojny z Turcją, także do I rozbioru Rzeczpospolitej.
Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773 - 1775
Sejm rozbiorowy, obok formalnej akceptacji zrzeczenia się zajętych terytoriów przez trzy ościenne mocarstwa oraz zaakceptowania ścisłej kurateli Rosji, sejm ten upamiętnił się min. powołaniem w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, której zostało podporządkowane całe szkolnictwo, w 1775 r. ustanowiono Radę Nieustającą, której zadaniem miało być kierowanie administracją państwa. Rada Nieustająca była złożona z 18 senatorów i 18 posłów wybieranych przez sejm na 2 letnią kadencję.
Reformy lat 1776 - 1788
Okres ten charakteryzował się min. zlikwidowaniem Komisji Wojskowych, pozostających pod wpływem hetmanów (1776 r.). Radzie Nieustającej została podporządkowana armia, której Departament Wojskowy rozpoczął jej natychmiastowa modernizację.
W okresie lat 1776 - 1778 został opracowany pod kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego projekt kodyfikacji polskiego prawa sądowego, który został odrzucony w wyniku zgodnego sprzeciwu kleru katolickiego, konserwatywnej szlachty, a także rosyjskiego głosu sprzeciwu, na sejmie w roku 1780.
Mimo to zdołano w tym czasie wprowadzić szereg innych usprawnień min. utworzono stałą służbę dyplomatyczną, usprawniono pocztę, założono aparat skarbowy, starano rozwijać się handel czarnomorski, który miał zrekompensować starty będące wynikiem wprowadzenia ceł pruskich.
Reformy zapoczątkowane zaraz po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta, wywołały natychmiastowe przeciwdziałania ościennych mocarstw zainteresowanych systematycznym osłabianiem Rzeczpospolitej. Król pruski doprowadził do zniesienia cła generalnego.
Ponadto dwory w Berlinie i Petersburgu, dążąc do skłócenia dworu królewskiego Stanisława Augusta z szerokimi masami konserwatywnej magnaterii i szlachty katolickiej, postanowiły wykorzystać kwestię równouprawnienia dysydentów.
W rezultacie te i inne działania uniemożliwiły kontynuację dalszego programu reform. Kryzys polityczny z okresu lat 1767 - 1768, w którym to miała miejsce zbrojna interwencja Rosji oraz utworzenie dysydenckich konfederacji w Słucku i Toruniu oraz katolickiej w Radomiu, doprowadził do uchwalenia przez sejm nowych zasad ustrojowych - praw kardynalnych, do których zaliczono: wolną elekcję, liberum veto, prawo szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, monopol szlachty na posiadanie ziemi, sprawowanie urzędów i władzy patrymonialnej nad chłopami. Prawa te nie mogły zostać zmienione i podlegały gwarancji rosyjskiej. W ten sposób nowy ład oraz integralność terytorialna została całkowicie podporządkowana Katarzynie II.
Wydarzenia te doprowadziły do zawiązanie się konfederacji barskiej (1768), a w połączeniu z międzynarodowym kryzysem, który był efektem wojny z Turcją, także do I rozbioru Rzeczpospolitej.
Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773 - 1775
Sejm rozbiorowy, obok formalnej akceptacji zrzeczenia się zajętych terytoriów przez trzy ościenne mocarstwa oraz zaakceptowania ścisłej kurateli Rosji, sejm ten upamiętnił się min. powołaniem w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, której zostało podporządkowane całe szkolnictwo, w 1775 r. ustanowiono Radę Nieustającą, której zadaniem miało być kierowanie administracją państwa. Rada Nieustająca była złożona z 18 senatorów i 18 posłów wybieranych przez sejm na 2 letnią kadencję.
Reformy lat 1776 - 1788
Okres ten charakteryzował się min. zlikwidowaniem Komisji Wojskowych, pozostających pod wpływem hetmanów (1776 r.). Radzie Nieustającej została podporządkowana armia, której Departament Wojskowy rozpoczął jej natychmiastowa modernizację.
W okresie lat 1776 - 1778 został opracowany pod kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego projekt kodyfikacji polskiego prawa sądowego, który został odrzucony w wyniku zgodnego sprzeciwu kleru katolickiego, konserwatywnej szlachty, a także rosyjskiego głosu sprzeciwu, na sejmie w roku 1780.
Mimo to zdołano w tym czasie wprowadzić szereg innych usprawnień min. utworzono stałą służbę dyplomatyczną, usprawniono pocztę, założono aparat skarbowy, starano rozwijać się handel czarnomorski, który miał zrekompensować starty będące wynikiem wprowadzenia ceł pruskich.
Reformy okresu 1788 - 1792
W pierwszej fazie tego okresu, starano się kłaść główny nacisk na kwestię niepodległości państwa niż na zagadnienia jego ustroju. Dokonano skasowania Rady Nieustającej, a pełnię władzy objął sejm. W rezultacie na nowo odżyły spory i konflikty pomiędzy szlachecką wolnością a majestatem tronu królewskiego. Tymczasem, w obliczu zagęszczającej się sytuacji międzynarodowej, przyspieszono prace i 3 maja 1791 r. uchwalono Ustawę Rządową, która wprowadzała tzw. ustrój kompromisowy, łączący cech konstytucyjnego monarchizmu (Stanisław August Poniatowski) z jednej strony, z drugiej z rozwiązaniami, które były typowe dla szlacheckiego republikanizmu (Ignacy Potocki).
W przyjętych postanowieniach ujawniły się wpływy ustroju Anglii, republikańskiej konstytucji Stanów Zjednoczonych, monteskiuszowskiego trójpodziału władzy a nawet francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
Ustrój, przyjęty 3 maja 1791 r. czerpał przede wszystkim z reformatorskich tradycji chętnie adaptując istniejące niż tworząc nowe instytucje.
Rozwój gospodarczy w czasach stanisławowskich
W pierwszym okresie swoich rządów, Stanisław August był inicjatorem założenia szeregu manufaktur, które jednak nie wytrzymały konkurencji lepszych a zarazem tańszych towarów z zagranicy. Natomiast znaczny sukces odniosła inicjatywa prymasa Michała Poniatowskiego, który powołał do życia towarzystwo akcyjne - Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej. Początek działalności tego typu instytucji stało się sygnałem tworzenia się na ziemiach polskich tzw. rynku kapitałowego.
W dobie panowania Stanisława Augusta, powstają instytucje udzielające kredyt oraz nadzorujące obrót kapitałowy. Wówczas w Warszawie działa siedem banków. W ten sposób powiększający się stopniowo obieg papierów wartościowych ułatwiał tym samym sam rozwój gospodarczy Rzeczpospolitej.
Mimo systematycznego rozwoju gospodarczego nie doszło do powstania na wzór działających w państwach Europy Zachodniej, baku emisyjnego. Ponadto w Warszawie nie zainicjowała swojej działalności giełda papierów wartościowych.
W dobie stanisławowskiej, zmieniły zasadniczo swój kształt szlaki handlu polskiego. Zawarty w 1775 r. traktat handlowy polsko - pruski spowodował wyraźne zmiany w dotychczasowym eksporcie zbóż drogą wodną do Gdańska. Ich zbyt spadł blisko dwukrotnie, czego nie rekompensował eksport towarów przez Królewiec czy Elbląg.
Utrudnienia celne ze strony królestwa Prus, spowodowały aktywizację innych prowincji Rzeczpospolitej. Zbudowany z inicjatywy hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego kanał, połączył Niemen z Dnieprem, co w rezultacie umożliwiło spław litewskiego drewna do Bałtyku. W ten sposób w znaczący sposób wzrosły obroty handlowe południowo wschodnich województw jak i Litwy. Południowo - wschodnie rubieże zaczęły jednocześnie korzystać na konflikcie rosyjsko - tureckim zwiększając swoją wymianę na szlaku czarnomorskim. W 1782 r. została powołana do życia Kompania Handlu Czarnomorskiego, na czele której stanął Prot Potocki.
Jednocześnie rząd nawoływał do podjęcia oszczędności, rozwijania wytwórczości przemysłowej oraz ożywiania rynku wewnętrznego. Obok zakładani nowych manufaktur, których wpływ na samą gospodarkę był symboliczny, systematycznie zaczął rozwijać się nakładczy przemysł wiejski. Na terenach Kielecczyzny, gdzie tradycja hutnictwa sięgała jeszcze okresu średniowiecza, miejsca dymarek zastąpiły piece.
Powołana przez Stanisława Augusta, Komisja Górnicza, wznowiła eksploatację kopalń rudy żelaza oraz rozpoczęła wydobycie węgla kamiennego.
Otwartą kwestią pozostaje natomiast zagadnienie, w jakim stopniu polityczno - prawny system Rzeczpospolitej Obojga Narodów sprzyjał a w jakim hamował rozwój kapitału i inicjatywy gospodarczej. Na tle państw ościennych, pozostających w duchu absolutystycznych lub konstytucyjnych monarchii, Rzeczpospolita wyróżniała się wyjątkowo liberalnym systemem podatkowym. W czasach panowania Stanisława Augusta kwota podatków przypadająca na jednego mieszkańca była kilkanaście razy mniejsza niż w bogatszych państwach Zachodu. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, iż rozkład obowiązków podatkowych wobec skarbowości był nierównomierny (uprzywilejowany status podatkowy duchowieństwa oraz szlachty). Taka sytuacja oznaczała, iż możliwość inwestycji posiadała jedynie uprzywilejowana grupa społeczeństwa. Z kolei rola państwa miała się ograniczać tylko i wyłącznie do tworzenia sprzyjających ram prawnych, czy inspiracji lub zachęty.
Tak założony podział obowiązków, chronił samo społeczeństwo przed podejmowanymi przez aparat władzy decyzjami w dziedzinie inwestycji. Opierając się na przykładzie Prus, podejmowane tam przedsięwzięcia w dziedzinie gospodarki, rzadko były rentowne i służyły militarno - politycznemu niż ekonomicznemu celowi.
Mimo to, posunięty liberalizm podatkowy nie służył akumulacji kapitału w warunkach ekonomicznego i społecznego zacofania. Jednocześnie taki stan umożliwił dotychczasowe kontynuowanie feudalnej tradycji, która ograniczała się w zasadzie do wysokiego spożycia oraz minimalnych nakładów inwestycyjnych.
Społeczeństwo w okresie stanisławowskim
Obok zmian natury polityczno - ustrojowej i gospodarczej, w latach 70 i 80 - tych XVIII w. nastąpiły również przemiany w zarówno w strukturze jak i stosunkach społecznych.
W okresie tym widocznemu osłabieniu uległa dotychczasowa, silna pozycja magnaterii. Było to spowodowane przez zainicjowane reformy ustrojowe min. odebranie magnatom kontroli nad skarbem oraz wojskiem, zlikwidowanie po I rozbiorze prywatnych wojsk; straty majątkowe poniesione przez główne rody magnackie w okresie konfederacji barskiej. Wówczas to upadły bajeczne fortuny Karola Radziwiłła "Panie Kochanku" czy Marcina Jerzego Lubomirskiego.
Mimo politycznej pozycji magnaterii, która umożliwiała utrzymać ekonomiczną przewagę tej grupie, fakt umocnienia władzy centralnej oraz samej praworządności, odbiło się ujemnie na stanie jej posiadania.
Kiedy upadły fortuny K. Radziwiłła czy M. J. Lubomirskiego jednocześnie rodziły się nowe min. Stanisława Poniatowskiego (ojca Stanisława Augusta), Franciszka Ksawerego Branickiego.
Równocześnie, systematycznie zmieniał się jej styl życia, prowadzący do upodabniania się do zachodnioeuropejskiej arystokracji. Ideał tzw. "człowieka światowego" wymagał zarówno dobrego wychowania jak i intelektualnego obycia i humanitarnego stosunku do osób niższego stanu. Ponadto wśród najbogatszych obywateli systematycznie wzrastało poczucie odpowiedzialności za polityczne losy państwa i mieszkańców. Stąd szeroki odzew na hasła oczynszowania chłopów, wprowadzenia ulepszeń technicznych, zakładania manufaktur. Mimo to, magnackie przedsięwzięcia, przy nikłych efektach finansowych, były w dużej mierze szlachetną modą niż ekonomiczną koniecznością.
Oświecony trend, powodował również, iż dotychczasowy patronat dworu magnackiego nad drobną szlachtą, zaczął przybierać nowe formy. Charakteryzował się takimi działaniami, jakie praktykował min. Adam Kazimierz Czartoryski, który był fundatorem stypendiów szkolnych dla niezamożnych, wybitnych synów szlacheckich.
W dobie stanisławowskiej, przemianom ulega również średnia grupa szlachty (jedyna grupa społeczna w Rzeczpospolitej niezależna od magnaterii).Ustrój, przyjęty 3 maja 1791 r. czerpał przede wszystkim z reformatorskich tradycji chętnie adaptując istniejące niż tworząc nowe instytucje.
Rozwój gospodarczy w czasach stanisławowskich
W pierwszym okresie swoich rządów, Stanisław August był inicjatorem założenia szeregu manufaktur, które jednak nie wytrzymały konkurencji lepszych a zarazem tańszych towarów z zagranicy. Natomiast znaczny sukces odniosła inicjatywa prymasa Michała Poniatowskiego, który powołał do życia towarzystwo akcyjne - Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej. Początek działalności tego typu instytucji stało się sygnałem tworzenia się na ziemiach polskich tzw. rynku kapitałowego.
W dobie panowania Stanisława Augusta, powstają instytucje udzielające kredyt oraz nadzorujące obrót kapitałowy. Wówczas w Warszawie działa siedem banków. W ten sposób powiększający się stopniowo obieg papierów wartościowych ułatwiał tym samym sam rozwój gospodarczy Rzeczpospolitej.
Mimo systematycznego rozwoju gospodarczego nie doszło do powstania na wzór działających w państwach Europy Zachodniej, baku emisyjnego. Ponadto w Warszawie nie zainicjowała swojej działalności giełda papierów wartościowych.
W dobie stanisławowskiej, zmieniły zasadniczo swój kształt szlaki handlu polskiego. Zawarty w 1775 r. traktat handlowy polsko - pruski spowodował wyraźne zmiany w dotychczasowym eksporcie zbóż drogą wodną do Gdańska. Ich zbyt spadł blisko dwukrotnie, czego nie rekompensował eksport towarów przez Królewiec czy Elbląg.
Utrudnienia celne ze strony królestwa Prus, spowodowały aktywizację innych prowincji Rzeczpospolitej. Zbudowany z inicjatywy hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego kanał, połączył Niemen z Dnieprem, co w rezultacie umożliwiło spław litewskiego drewna do Bałtyku. W ten sposób w znaczący sposób wzrosły obroty handlowe południowo wschodnich województw jak i Litwy. Południowo - wschodnie rubieże zaczęły jednocześnie korzystać na konflikcie rosyjsko - tureckim zwiększając swoją wymianę na szlaku czarnomorskim. W 1782 r. została powołana do życia Kompania Handlu Czarnomorskiego, na czele której stanął Prot Potocki.
Jednocześnie rząd nawoływał do podjęcia oszczędności, rozwijania wytwórczości przemysłowej oraz ożywiania rynku wewnętrznego. Obok zakładani nowych manufaktur, których wpływ na samą gospodarkę był symboliczny, systematycznie zaczął rozwijać się nakładczy przemysł wiejski. Na terenach Kielecczyzny, gdzie tradycja hutnictwa sięgała jeszcze okresu średniowiecza, miejsca dymarek zastąpiły piece.
Powołana przez Stanisława Augusta, Komisja Górnicza, wznowiła eksploatację kopalń rudy żelaza oraz rozpoczęła wydobycie węgla kamiennego.
Otwartą kwestią pozostaje natomiast zagadnienie, w jakim stopniu polityczno - prawny system Rzeczpospolitej Obojga Narodów sprzyjał a w jakim hamował rozwój kapitału i inicjatywy gospodarczej. Na tle państw ościennych, pozostających w duchu absolutystycznych lub konstytucyjnych monarchii, Rzeczpospolita wyróżniała się wyjątkowo liberalnym systemem podatkowym. W czasach panowania Stanisława Augusta kwota podatków przypadająca na jednego mieszkańca była kilkanaście razy mniejsza niż w bogatszych państwach Zachodu. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, iż rozkład obowiązków podatkowych wobec skarbowości był nierównomierny (uprzywilejowany status podatkowy duchowieństwa oraz szlachty). Taka sytuacja oznaczała, iż możliwość inwestycji posiadała jedynie uprzywilejowana grupa społeczeństwa. Z kolei rola państwa miała się ograniczać tylko i wyłącznie do tworzenia sprzyjających ram prawnych, czy inspiracji lub zachęty.
Tak założony podział obowiązków, chronił samo społeczeństwo przed podejmowanymi przez aparat władzy decyzjami w dziedzinie inwestycji. Opierając się na przykładzie Prus, podejmowane tam przedsięwzięcia w dziedzinie gospodarki, rzadko były rentowne i służyły militarno - politycznemu niż ekonomicznemu celowi.
Mimo to, posunięty liberalizm podatkowy nie służył akumulacji kapitału w warunkach ekonomicznego i społecznego zacofania. Jednocześnie taki stan umożliwił dotychczasowe kontynuowanie feudalnej tradycji, która ograniczała się w zasadzie do wysokiego spożycia oraz minimalnych nakładów inwestycyjnych.
Społeczeństwo w okresie stanisławowskim
Obok zmian natury polityczno - ustrojowej i gospodarczej, w latach 70 i 80 - tych XVIII w. nastąpiły również przemiany w zarówno w strukturze jak i stosunkach społecznych.
W okresie tym widocznemu osłabieniu uległa dotychczasowa, silna pozycja magnaterii. Było to spowodowane przez zainicjowane reformy ustrojowe min. odebranie magnatom kontroli nad skarbem oraz wojskiem, zlikwidowanie po I rozbiorze prywatnych wojsk; straty majątkowe poniesione przez główne rody magnackie w okresie konfederacji barskiej. Wówczas to upadły bajeczne fortuny Karola Radziwiłła "Panie Kochanku" czy Marcina Jerzego Lubomirskiego.
Mimo politycznej pozycji magnaterii, która umożliwiała utrzymać ekonomiczną przewagę tej grupie, fakt umocnienia władzy centralnej oraz samej praworządności, odbiło się ujemnie na stanie jej posiadania.
Kiedy upadły fortuny K. Radziwiłła czy M. J. Lubomirskiego jednocześnie rodziły się nowe min. Stanisława Poniatowskiego (ojca Stanisława Augusta), Franciszka Ksawerego Branickiego.
Równocześnie, systematycznie zmieniał się jej styl życia, prowadzący do upodabniania się do zachodnioeuropejskiej arystokracji. Ideał tzw. "człowieka światowego" wymagał zarówno dobrego wychowania jak i intelektualnego obycia i humanitarnego stosunku do osób niższego stanu. Ponadto wśród najbogatszych obywateli systematycznie wzrastało poczucie odpowiedzialności za polityczne losy państwa i mieszkańców. Stąd szeroki odzew na hasła oczynszowania chłopów, wprowadzenia ulepszeń technicznych, zakładania manufaktur. Mimo to, magnackie przedsięwzięcia, przy nikłych efektach finansowych, były w dużej mierze szlachetną modą niż ekonomiczną koniecznością.
Oświecony trend, powodował również, iż dotychczasowy patronat dworu magnackiego nad drobną szlachtą, zaczął przybierać nowe formy. Charakteryzował się takimi działaniami, jakie praktykował min. Adam Kazimierz Czartoryski, który był fundatorem stypendiów szkolnych dla niezamożnych, wybitnych synów szlacheckich.
Według szacunków z 1791 r. szlachta posiadająca (posesjonacka) stanowiła grupę obejmująca ok. 200 tys. osób. Przeważającą większość stanowili tu dzierżawcy części dóbr kościelnych, królewskich i magnackich.
Większość drobnej szlachty ok. 500 tys. osób, stanowili drobni właściciele, którzy uprawiali własnoręcznie rolę (szlachta zaściankowa), lub osoby pozbawione tytułów własności a utrzymujące się z posad nadzorców w dobrach ziemskich oraz domownicy i grupa służby domowej na dworach magnackich. Szlachta zaściankowa skupiona była głównie na terenach Mazowsza, Podlasia oraz Litwy. Natomiast jej druga kategoria - szlachta gołota, zamieszkiwała województwa kresowe, gdzie dominowała wielka własność ziemska.
Postępujący w czasach stanisławowskich, wyż demograficzny stanu szlacheckiego, który był rezultatem poprawy warunków życia w tym okresie, spowodował tzw. szlacheckie bezrobocie. Tylko niewielka liczba ubogich synów szlacheckich znajdowała zajęcie w administracji czy armii. Coraz częściej szlachta nie posiadająca swojego szczęścia szukała w Warszawie oraz kilku większych miastach Rzeczpospolitej.
Mieszczaństwo
Mieszczaństwo, jako stan społeczny ulegało szybszemu różnicowaniu. Najwyraźniej proces ten przebiegał w stolicy Rzeczpospolitej - Warszawie. Najbardziej światli i najbogatsi przedstawiciele tej grupy zaczęli aspirować do grona współobywateli państwa. Jednocześnie w miastach królewskich zaczęła tworzyć się nowa warstwa społeczna - inteligencja, na którą składały się takie grupy zawodowe jak min. lekarze, prawnicy, artyści, dziennikarze - czyli tzw. wolne zawody. Grupa ta, początkowo słaba, po w okresie obrad Sejmu Czteroletniego zaczęła odgrywać znaczącą rolę polityczną.
Żydzi
Wśród ogółu mieszkańców miast i miasteczek Rzeczpospolitej grupę odrębną i izolowaną, a faktycznie stan tworzyli Żydzi. Społeczność ta, jeszcze w czasach saskich stała się najpoważniejszym partnerem magnatów i szlachty głównie w sprawach gospodarczych.
W czasach stanisławowskich, Żydzi jako arendarze dworskich karczem i faktorzy, a także rozporządzając kredytem, stanowili silną konkurencję dla mieszczaństwa.
Ze względu na swoje wyznanie, niechęć chrześcijańskiego otoczenia umacniała etniczno - stanową barierę powodując w rezultacie, iż proces asymilacji Żydów postępował w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w sposób nierównomierny i znacznie wolniejszy niż w innych krajach. W 1764 r. podjęto decyzję o zniesieniu ogólnokrajowego samorządu Żydów (sejm), a następnie w znaczący sposób ograniczono prawa do wykonywania handlu i rzemiosła. Ponadto postulowano, aby tę grupę poddać administracyjnemu przymusowi w zakresie szkolnictwa, nazwisk czy codziennego stroju. Postępowanie władz i w rezultacie poczucie zagrożenia powodowało, iż w niektórych województwach Rzeczpospolitej - zwłaszcza wschodnich, zaczął popularyzować się tzw. ruch husydzki, który przyczynił się do jeszcze większego zamknięcia Żydów na wszelkie wpływy z zewnątrz.
Kwestia chłopska
W okresie panowania Stanisława Augusta, została poruszona kwestia chłopska. Mimo to, jakakolwiek reformy stosunków poddańczo - pańszczyźnianych nie miały większych szans na szlacheckim sejmie. Owszem, zagadnienie to było dyskutowane podczas rozmów nad projektem praw kardynalnych oraz kodyfikacji praw Z. Zamoyskiego. Konkretnym ustaleniem, stała się ustawa, która pozbawiała panów prawa życia i śmierci w stosunku do poddanych (1768 r.). Drobne reformy z zagadnieniu sprawy chłopów, Stanisław August, przeprowadził w dobrach królewskich, natomiast ograniczenia poddaństwa i zamiany pańszczyzny na czynsz pieniężny, dokonali tylko niektórzy magnaci w swych dobrach
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz